بهداشت حرفه ای (تاریخچه، تعاریف، اصول و دامنه

بهرام صنعی، دکتر علی اصغر فرشاد
دانشگاه علوم پزشکی تهران

اهداف درس پس از یادگیری این مطالب، فراگیرنده قادر خواهد :
Ø علل بوجود آمدن علم بهداشت حرفه ای و اهمیت آن را درک کند
Ø مشاغل و صنایعی که شروع کننده و اجرا کننده علم بهداشت حرفه ای بودند را بشناسد
Ø افرادی را که در تاریخ شروع کننده و طراح این علم بوده اند رابشناسد
Ø زمان و جایگاه علم بهداشت حرفه ای در ایران را بداند
Ø تعاریف بهداشت حرفه ای از دیدگاه سازمان جهانی بهداشت و سازمان بین المللی کار را درک کند
Ø اصول بهداشت حرفه ای را بداند
Ø اهداف بهداشت حرفه ای و راه های دستیابی به آن را بداند
Ø سیاست های بهداشتی مرتبط با بهداشت حرفه ای را در ایران بداند
Ø شرایط بهداشت حرفه ای و توسعه پایدار را درک کند.

واژه های کلیدی
بهداشت حرفه ای، بیماری های شغلی، شغل، محیط کار، عوامل زیان آور
بیان مسئله
الف : تاریخچه بهداشت حرفه ای در جهان
بشر از زمانی که خود را شناخته، در پی تلاش و فعالیت بوده و طبیعتا در مسیر زمان تحولاتی را پشت سر گذاشته است. اختراع ابزار های مختلف و به تبع آن تکمیل این ابزار ها یکی از مهمترین عوامل تحول در شیوه زندگی انسان است. زمانی ابزار سنگی مورد استفاده قرار می گرفت و بعدها با پیدایش آهن و سایر فلزات ابزار فلزی جایگزین آن شد و تا موقعی که آن ابزار جز با نیروی عضلانی انسان حرکت نمی کرد، ابزار دستی اساسی ترین عنصر تولید بوده است. لیکن با ابداع کشاورزی و دامداری، آغاز شهرنشینی و گسترش شهر ها، اختراع ماشین آلات و تجلی عصر ماشین، انقلابی بس عظیم در گسترش فعالیت های انسانی پدیدار شد. در دوره هائی که زندگی بشر از شکار و صید و یا کشاورزی تامین می شد به لحاظ سادگی ابزار، عوارض وابسته به شغل (بهداشت محیط کار) ناچیز بوده است و در اکثر موارد از چند خراش یا زخم ساده تا حداکثر، شکستگی اعضاء تجاوز نمی کرده است ولی به تدریج که صنعت پیشرفت کرد ونیروی محرکه مکانیکی و الکتریکی بوجود آمد خطرات نیز به همان نسبت افزایش یافت.

برای اولین بار سقراط و ابوعلی سینا در آثار خود از درد های شکمی قولنج مانندی در بین کارگران نقاش نام برده اند که مسلما با سرب موجود در رنگ های مصرفی و خواص سمّی آن ارتباط داشته است. جالینوس (Galen) از بیماری های معدن چیان و دباغان نامبرده است.

قرن شانزدهم
اگری کولا (Agricola) و پاراسلوس (Paracelsus) در باره بیماری های شغلی کارگران ذوب آهن، فلزات و بیماری های معدن چیان و مسمومیت جیوه آثاری به جای گذارده اند. کتاب آگریکولا در سال 1556 یکسال بعد از مرگ او و کتاب پاراسلوس در سال 1567 منتشر شد.

قرن هفدهم
برناردو رامازینی : معروف ترین جمله را در رابطه با بهداشت حرفه ای عصر خود بیان کرد :
در موقع حضور بر بالین بیمار می پرسید سن شما چقدر است ؟ چند روز است بیمارید ؟ اشتهای شما چگونه است، و . . . من می خواهم به گفته سقراط این عبارت را اضافه کنم " شغل شما چیست ؟"
ـ کتاب بیماری های شغلی Demordis Artificum Diatriba
ـ رامازینی در کتاب خود از بیماری های کوزه گرها، شیشه گرها، نقاش ها، شیمیست ها، حلبی ساز ها و دباغان و مشاغل گوناگون دیگر نام برده است. وی لزوم استراحت را در فواصل کار توصیه می نماید. با مطالعه آثار این دانشمند بزرگ به کسانی که او را پدر طب شغلی نامیده اند کاملا حق می دهیم.

قرن هیجدهم
در انگلستان توماس پرسیوال پت (Thomas Percival Pott) که نام اوبه علت پت (سل ستون مهره ها) مشهور است متوجه شد که اطفالی که جهت پاک کردن دودکش بخاری ها وارد آن می شوند به سرطان پوست بیضه مبتلا می شوند.
دکتر تاکرا (Charles Turnur Thackrah) پزشک و دانشمند انگلیسی ازمسمومیت سرب نزد نقاشان منازل نام برده است. در قرن هیجدهم در سویس تیسوت به بیماری سنگتراشان اشاره نمود.
قرن نوزدهم و بیستم
در انگلستان توماس الیور در کتاب خود که در سال 1908 منتشر کردبه بیماری های شغلی اشاره نموده است. دکتر توماس لگ Thomas moris legge در کتاب خود به نام جذب و مسمومیت سرب که به کمک دکتر گادبای در سال 1912 منتشر کرد به مضرات این فلز اشاره می نماید و متعاقب اودر آمریکا مسمومیت فسفر نظر اندریو را جلب می کند.
در زمان جنگ جهانی دوم مسئولین کارخانه ها به این نکته پی بردندکه در نظر گرفتن شرایط صحیح کار و داشتن کارگران سالم از لحاظ بدنی و روانی امر افزایش تولید میسر نمی باشد. پس از جنگ این احتیاج به وسیله جامعه غیر نظامی نیز احساس شد و صاحبان کارخانه ها جهت تامین وضع بهداشت و سلامت کارکنان خود اقدام به تاسیس سرویس های طبی درمحیط کارخانه و کارگاه ها نمودند.
ب ـ تاریخچه بهداشت حرفه ای در ایران
در مرداد سال 1325 وزارت کار و اموراجتماعی تشکیل و قانون موقت کار را تدوین نمود و در سال 1337 قانون مزبور با اصلاحات و تغییراتی به صورت قانون به تصویب رسید و اجرای وظایف مربوط به بهداشت و ایمنی مندرج در قانون کار وقت به عهده اداره کل بازرسی کار قرار گرفت. در وزارت کار و امور اجتماعی وقت ادارات زیر جهت حفظ سلامت وبهداشت کارگران ایجاد گردید.
اداره کل بازرسی کار
این اداره کل دارای چند اداره به شرح زیر بوده است :
ـ اداره بهداشت کار : این اداره مسئول همکاری و نظارت در تهیه وتدوین استاندارد ها و آئین نامه های لازم جهت پیشگیری از بیماری های حرفه ای و بهبود محیط و شرایط کار بوده است. همچنین تهیه وتنظیم برنامه های بازرسی بهداشتی از کارگاه ها و تعیین خط مشی بازرسان بهداشت حرفه ای در نقاط مختلف و کنترل اجرای آن را به عهده داشته است.
ـ اداره میزان های کار : این اداره مسئول تهیه آئین نامه های حفاظتی برای کارگاه های مشمول قانون کار وقت مطالعه و تحقیق در زمینه استاندارد های حفاظتی موجود در کشور، بررسی برنامه و نقشه های کارگاه های جدیدالتاسیس و یا در حال گسترش بوده است.
ـ اداره نظارت و هماهنگی کار : این اداره مسئول بررسی، تجزیه وتحلیل پیشنهادهای واحدهای استانی و شهرستانی هماهنگ کننده در امرروش های بازرسی کار، تنظیم کننده برنامه های کوتاه مدت آموزشی بازرسان کار و همکاری با اداره میزان های کار در تهیه و تدوین آئین نامه های حفاظتی بوده است.
آشنایی با اداره کل بهداشت حرفه ای وزارت بهداشت و نحوه تشکیل و فعالیت آن
سابقه و تشکیلات
در سال 1346 در حوزه معاونت فنی وزارت بهداشت وقت، اداره بهداشت محیط کار در تشکیلات اداره کل بهداشت محیط پیش بینی گردید وسپس در سال های 1347، 1348 و 1349، اداره طب صنعتی در اداره کل خدمات بهداشتی حوزه معاونت فنی وزارت بهداری وقت تاسیس گردید. سپس در سالهای 1350، 1351 و 1352 تا اوایل 1353، اداره بهداشت محیط کار به بهداشت محیط کار و هوا تغییر نام داد و اداره طب صنعتی همچنان به وظایف خود ادامه می داد. در اواخر دهه 1350 در حوزه معاونت امور بهداشتی و جمعیت و تنظیم خانواده وزارت بهداری وقت اداره بهداشت حرفه ای در دفتر خدمات بهداشتی ویژه که بعدا به اداره کل خدمات بهداشتی ویژه تغییر نام داد. تشکیل گردید.
تا قبل از سال 1362 وزارت کار و امور اجتماعی و وزارت بهداشت وقت مشترکا بر نیروی کار و محیط کار نظارت و مراقبت داشتند. به منظور جلوگیری از دو باره کاری و ارتقاء کیفیت ارائه خدمات برای حفظ و بالا بردن سلامت شاغلین، طی مصوبه مورخ 3/10/62 در هیئت دولت. مسائل بهداشتی محیط کار و کارگر، از وظایف وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی شناخته شد و جهت انجام این وظیفه خطیر، اداره کل بهداشت حرفه ای تشکیل و مسئولیت حفظ و ارتقاء سلامت نیرو های شاغل کشور در حرف گوناگون جامعه را عهده دار گردید و با توجه به تصویب قانون جدید کار توسط مجمع تشخیص مصلحت نظام جمهوری اسلامی ایران درسال 1369 0 به حکم ماده 85 قانون کار، وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشکی عهده دار بهداشت و درمان کارگران و وزارت کار و اموراجتماعی مسئول ایمنی کارگران گردید.
3 ـ سیاست های کلی بهداشت حرفه ای در ایران
ـ تحقق اهداف عالی اصول 29 و 43 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران
ـ توزیع عادلانه امکانات بهداشتی ـ درمانی کشور که از عوامل مهم توسعه اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است
ـ ارتقاء سطح سلامت کارگران
ـ گسترش فرهنگ خدمات بهداشتی
ـ جلب مشارکت کارفرما جهت تامین حفظ و ارتقاء سلامت کارگران
ـ آموزش هر چه بیشتر کارگران
ـ تحقق اهداف عالی سازمان جهانی بهداشت، جهت تامین سلامت برای همه، حتی الامکان در نزدیکترین محل کار با زندگی
ج ـ اصول بهداشت حرفه ای
1 ـ شناسائی
اولین قدم در عملیات اجرائی بهداشت حرفه ای شناسایی است و ازمراحل مختلفی تشکیل می گردد. بازدید اولیه، تشخیص فرآیند، تعیین منابع خطر و مزاحم، تخمین شدت خطر و افراد در معرض 000 با انجام این مرحله، طی یک بازدید مقدماتی، خصوصیات کلی کار، محیط کارشناسائی می شود. مواد اولیه، مواد بینابینی، و تولید نهائی شناسائی و بر حسب کار، مواد و تجهیزات بکار گرفته شده، منابع احتمالی خطر تعیین و متعاقبا با در نظر گرفتن شدت خطر، افراد درمعرض، نوع کار (Work Load) اولویت بندی شده و مقدمات اجرائی مرحله بعدی، که اندازه گیری است فراهم می شود.
2 ـ اندازه گیری
به منظور نشان دادن میزان و شدت خطر، محل های آلوده، تعیین افراد در معرض و بالاخره تعیین کارآئی اقدامات کنترلی به کار گرفته شده و موجود در محیط کار اندازه گیری صورت می گیرد.
اولین اقدام پس از مرحله شناسائی، تعیین حدود نسبی عامل زیان آور است. بدین منظور ممکن است کارشناس بهداشت حرفه ای با استفاده ازتجربیات خود عمل نماید. (در شرایطی که به فاصله یک متری، مکالمه عادی، بدلیل سر و صدا امکان پذیر نباشد، میزان صدا بالاتر از حداستاندارد تخمین زده می شود) 0 و یا با استفاده از وسائل ساده ای مانند Detector tube نوع آلودگی های شیمیائی و حدود نسبی آن هاتعیین می گردد، اقدام بعدی، تعیین و فراهم کردن ابزار و روش عملی تعیین میزان آلودگی می باشد.
اندازه گیری معمولا به دو صورت محیطی و بیولوژیک صورت می گیرد که هر یک به نوبه خود به اشکال مختلف به مورد اجرا در می اید.
3 ـ تفسیر نتایج و تعیین خطر (ارزشیابی)
اعداد حاصل از اندازه گیری های محیطی و بیولوژیک به تنهائی وبه صورت مجرد معنی و مفهومی ندارند و باید که آن ها را با میزان ها، مورد تفسیر و تجزیه و تحلیل قرار داد. بر همین اساس استاندارد های بهداشت حرفه ای مطرح می گردد.
وجود هر عامل به اصطلاح زیان آور در هر اندازه و مقدار برای سلامت افراد در معرض، خطرناک و زیان آور نخواهد بود مگر آنکه میزان آن از حد تعیین شده استاندارد (Threshold Limit Valum) بیشتر باشد وآن مقداری است که اکثر افراد معمولی می توانند به مدت 8 ساعت در روزو 40 ساعت در هفته برای سال ها بدون نگرانی در معرض آن قرار گیرند.
اگر چه در مواردی نوع کار (سختی کار) و قابلیت های جسمی افراد می تواند زمینه ساز بیماری ها در شرایطی که حتی عامل زیان آور درحدی کمتر از استاندارد است نیز باشد.
4 ـ اقدامات کنترلی
پس از مقایسه و تطبیق میزان عامل زیان آور با استاندارد های مربوطه و با در نظر گرفتن شرایط کار، قابلیت های جسمی و فیزیولوژیک افراد، اقدامات کنترلی به مورد اجرا در می اید.
معمولا اقدامات کنترلی شامل موارد زیر است :
الف) جایگزینی (حذف منابعی که ایجاد خطر می نمایند و جایگزینی منابع کم خطر به نوعی که به فرآیند کار لطمه ای وارد نیاورد)
ب) محصور کردن (قرار دادن منابع خطرساز در محدوده های بسته ای که تعداد افراد در معرض را به حداقل ممکن رسانده و یا حذف نماید)
ج) ترمیم و بهبود (که از طریق اجرای یک سری فعالیت های جانبی درمنابع تولید آلودگی، میزان آن ها کاهش می یابد)
د) ایجاد فاصله و موانع
ه) تهویه
و) وسائل حفاظت فردی
د ـ بهداشت حرفه ای به تعریف سازمان بین المللی کار ILO سازمان جهانی بهداشتWHO
· ارتقاء و حفظ بالاترین درجه از سلامت جسمی، روحی و اجتماعی شاغلین در کلیه مشاغل.
· مراقبت از شاغلینی که سلامت آنان در معرض خطرات ناشی از شرایط کاراست.
· مراقبت از شاغلینی که عوامل زیان آور سلامت آنان را در محیط کارتهدید می کند.
ح ـ اهداف بهداشت حرفه ای
· تامین و ارتقاء بهداشت و سلامت جسمی، روانی و اجتماعی شاغلین
· پیشگیری از بیماری ها و حوادث ناشی از کار
· تطابق شرایط کار با انسان به منظور کاهش اثرات و ابزار کار بر سلامت انسان
وـ راه های دستیابی به اهداف بهداشت حرفه ای
· کارگر قبل از استخدام معاینه شده تا متناسب با توانائی ها و وضعیت جسمی و سلامتی او به کار گمارده شود.
· شرایط کار و آزار های ناشی از آن بررسی و در صورت مخاطره آمیز بودن رفع یا کنترل گردد.
· تطبیق کار با کارگر و بالعکس به نحوی رعایت شود که از خستگی زودرس و حوادث جلوگیری شود.
· نظارت بر سرویس های بهداشتی در محیط کار مستمرا صورت گیرد
· علل غیبت از کار بررسی و با رعایت اصول بهداشتی از تکرار آن جلوگیری شود.
· استفاده صحیح از وسایل حفاظت فردی به شاغلین آموزش داده شود.
· معاینات دوره ای (سالی یکبار) برای تعیین وضعیت سلامتی شاغلین انجام شود.
ط ـ نقش بهداشت حرفه ای در توسعه پایدار
بنابر اعلامیه کنفرانس عالی ریو توسعه پایدار به عنوان یک استراتژی برای برآورد نیازهای جمعیت موجود دنیا بدون داشتن آثارسوئی روی سلامت انسان و محیط زیست و بدون به مخاطره انداختن منابع پایه جهانی و بنابراین بدون به خطر انداختن قابلیت های تولید درآینده در نظر گرفته می شود. براساس این اعلامیه، انسان ها نقش محوری در ارتباط با توسعه پایدار بر عهده داشته و مستحق برخورداری از یک زندگی بارور و سالم هماهنگ با طبیعت می باشند.
در مبحث بهداشت حرفه ای تغییر عبارات فوق در واقع ایفای نیازهای مادی با کار و دیگر فرآیند های تولیدی بدون ایجاد خطر برای سلامتی انسان، اکوسیستم، منابع پایه، بهداشت جامعه، در کوتاه مدت یا بلند مدت خواهد بود. بهداشت حرفه ای به عنوان عنصری اساسی یک بعدبهداشتی و اجتماعی از اصل توسعه پایدار را تشکیل می دهد و مسلماعملکرد های بهداشت حرفه ای مجموعه ای از فعالیت های کلیدی است که رسیدن به توسعه پایدار را تسهیل می کند.

نقش محوری بهداشت حرفه ای در توسعه پایدار
1) پیشگیری از حوادث، آسیب ها و بیمارهای شغلی و حفاظت کارگران درمقابل فشار های بیش از حد جسمی و روانی بر استفاده بهینه ازمنابع محدود موجود و به حداقل رساندن کاهش غیرضروری منابع مادی و انسانی دلالت دارد.
2) هدف از محیط کار ایمن و سالم، بکارگیری ایمن ترین تکنولوژی همراه با مصرف انرژی کم، ایجاد آلودگی کمتر و تولید مواد زائدکم می باشد و در اغلب کشورها قوانین مربوط به بهداشت حرفه ای براستفاده از بهترین تکنولوژی که دسترسی به آن نیز ممکن باشد، تاکید دارد.
3) بکارگیری اصول بهداشت حرفه ای موجب افزایش کیفیت محصولات، بهره وری و فرآیند مدیریت گردیده و بنابراین در ممانعت از افت غیرضروری انرژی و مواد و همچنین پیشگیری از اثرات ناخواسته بر روی محیط زیست نقش موثری خواهد داشت.
4) اغلب مخاطرات محیط از محیط های کاری همچون صنعت، کشاورزی، حمل و نقل و خدمات، ناشی می شوند. کارشناسان و دیگر افراد مسئول درامر بهداشت حرفه ای به خوبی از فرآیند ها و عواملی که ممکن است برای محیط زیست مخاطره آمیز باشد، آگاهی دارند و اغلب این اطلاعات در مراحل اولیه بروز مشکل در اختیار آن ها قرار می گیرد و بنابراین قادرند پیشگیری های اولیه را انجام دهند در غیر این صورت عناصر مخاطره آمیز در محیط پراکنده خواهند شد.
در مورد حفاظت محیط زیست وقتی که مشکلات ناشی از سیستم های تولیدی مطرح می شود. انتظار می رود که عملکرد بهداشت حرفه ای از نظرکارائی و صرف هزینه مورد تائید قرار گیرد. بهمین منظور در برخی کشور های صنعتی فعالیت هائی را برای برقراری ارتباط نزدیکتر بین بهداشت حرفه ای و بهداشت محیط زیست آغاز نموده اند.
5) هدف از خدمات بهداشت حرفه ای تامین سلامت و استفاده بهینه از توان کاری و رفاه کارگران می باشد. وجود نیروی کار سالم، بارور وبا انگیزه عامل کلیدی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی محسوب می شود. بعلاوه بهره وری و کیفیت بالای کار می تواند تولید سالم مواد و کالا ها و همچنین اقدام عملی دستیابی به اصول توسعه پایدار را تضمین نماید.
6) اکثر مخاطرات زیست محیطی ابتدا در محیط های کاری و یا جمعیت های کارگری مورد شناسائی قرار می گیرند. بنابراین بهداشت حرفه ای در همان نقطه شروع یک سیستم، اعلام خطر برای تعیین مخاطرات زیست محیطی را فراهم می کند که می توان براساس آن مدل های موثری برای فعالیت های پیشگیری ارائه نمود.
7) بیش از 50% افراد بزرگسال در محیط کار در معرض عوامل زیان آورشیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی، ارگونومیکی یا استرس های روانی و فشار کاری بیش از حد قرار می گیرند. در این مورد برای دستیابی به یک زندگی سالم و بارور می توان از بهداشت حرفه ای به عنوان ابزاری مناسب بهره گرفت.
8) وضعیت کلی محیط زیست و اکوسیستم به طور مستقیم و غیر مستقیم برروی بهداشت کارگران در مشاغل مختلف کشاورزی، معدن و ماهیگیری وتولید تاثیر می گذارد. بنابراین یک ارتباط دو جانبه بین ایمنی و بهداشت حرفه ای از یک طرف و توسعه پایدار توام با محیط سالم ازطرف دیگر وجود دارد.
9) با توجه به اهمیت رفاه افراد و برای توسعه اقتصادی و اجتماعی جوامع و کشورها، خط مشی وجود دارد که دستیابی هر فرد را به کار امکان پذیر ساخته و آن ها را قادر می سازد که هزینه زندگی خود و خانواده شان را تامین نمایند. بالا بودن آمار شاغلین، یک عاملی کلیدی در توسعه پایدار و ایمن کشورها محسوب می شود، درحالی که افزایش نرخ بیکاری و تبعات منفی آن عاملی تهدید کننده برای این توسعه به شمار می رود.
10) اختصاصا در کشورهای در حال توسعه بهداشت و رفاه خانواده در گروسلامتی و بهره وری نیروی کار آن خواهد بود. بنابراین وضعیت زندگی اعضای آن متاثر از اقدامات بهداشت حرفه ای خواهد بود درغیر این صورت با توجه به پائین بودن سطح بهداشت و کاهش توان کاری، بحران شدیدی در خانواده بوجود آورده و به طور غیر مستقیم بهداشت، رفاه و اقتصاد جوامع را تحت تاثیر قرار می دهند.
پیشنهادها
با توجه به اهمیت بهداشت حرفه ای، لازم است اساتید محترم دروس بهداشت حرفه ای در حین تدریس مباحث به اهمیت این علم، تاریخچه آن درجهان و ایران و تعاریف آن از دیدگاه سازمان بهداشت جهانی و سازمان بین المللی کار تاکید بیشتری بنمایند و در ضمن متخصصین این رشته نیزنیاز به تبادل اطلاعات علمی و اجرایی بیشتر داشته و در شرایطی که توسعه در ابعاد مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی به سرعت در حال وقوع می باشد. ارتباط میان توسعه پایدار با سلامت نیروی کار درجامعه امری است که کمتر به آن توجه شده است. عنایت به این مبحث وروشن شدن اذهان عمومی و مسئولین مسلما در تامین شرایط بهداشتی محیط کار، سلامت شاغلین و در نهایت شکوفائی اقتصادی تاثیر انکار ناپذیری دارد.
خلاصه
بهداشت حرفه ای عبارت است از :
ـ ارتقاء حفظ بالاترین درجه از سلامت جسمی، روحی، اجتماعی شاغلین درکلیه مشاغل
ـ مراقبت از شاغلینی که سلامت آنان در معرض خطرات ناشی از شرایط کاراست
ـ مراقبت از شاغلینی که عوامل زیان آور، سلامت آنان را در محیط کارتهدید می کند
هدف از خدمات بهداشت حرفه ای
تامین ایمنی، بهداشت محیط کار، پیشگیری از بیماری های ناشی از کار، پیشگیری از معلولیت ها، استفاده بهینه از توان نیروی کار و تامین رفاه شاغلین است وجود نیروی کار سالم، بارور و با انگیزه عامل کلیدی برای توسعه اقتصادی و اجتماعی محسوب می شود بعلاوه بهره وری و کیفیت کار و تولیدسالم که ضامن توسعه پایدار است را نیز به همراه دارد.
منابع
1 ـ مستندات و مدارک موجود در دفتر سلامت محیط کار وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، سال 1381
2 ) GLOBAL STRATEGY ON OCCUPATIONAL HEALTH FOR ALLF, WHO, 1995