بهداشت محیط در انبارها

اهداف آموزشی مقاله
• 1. جلب توجه مسئولین بهداشت نسبت به اهمیت بهداشت محیط در انبارها.
• 2. آشنایی مخاطبین فصل‌نامه با شرایط و عوامل محیطی مناسب جهت انتخاب محل انبارها.
• 3. آشنایی مخاطبین فصل‌نامه با مجموعه‌ای از نکات کاربردی فنی و مهندسی، از دیدگاه بهداشت محیطی که در مراحل مختلف احداث، بهره‌برداری و نگهداری از انبارها توجه به آن‌ها ضروری است تا اقلام انبار شده برای مدت لازم سالم نگهداری شوند.

خلاصه
انبارها به عنوان یکی از مراکز حفظ و نگهداری وسایل و تجهیزات و به خصوص اقلام بهداشتی و دارویی و مواد غذایی، از جمله اماکنی است که از دیدگاه بهداشتی بسیار حائز اهمیت بوده و فراهم نمودن شرایط مناسب بهداشتی برای آن‌ها با توجه به وضعیت آب و هوایی و اقلیمی هر منطقه، شرایط و موقعیت مکانی انبار، نوع اقلام و نوع انبار ضروری است و باید مورد توجه مسئولین بهداشت قرار گیرد.
هدف اصلی ساخت انبارها، حفظ و نگهداری کالاهای مورد نیاز در شرایط مناسب و برای مدت زمان مشخصی است تا در زمآن‌های مورد نظر، اقلام مورد نیاز، موجود و در دسترس باشد و بتوان آن‌ها را سریع و به موقع و سالم در اختیار مصرف کننده نیازمند قرار داد. نقش انبارها به خصوص جهت ذخیره مواد غذایی برای استفاده در حوادث غیر مترقبه بسیار مهم و حائز اهمیت است.
با توجه به اهداف مذکور، توجه به بهداشت انبارها به ویژه بهداشت محیط انبارها نیز از اولویت خاصی برخوردار است و به همین علت در این مقاله تأکید عمده بر بهداشت محیط انبارها می‌باشد. به طور کلی بهداشت محیط، کنترل عواملی از محیط زندگی است که در رفاه و سلامت جسمی و روانی و اجتماعی افراد مؤثر بوده و در زنجیره انتقال بیماریها، حلقه‌ای را تشکیل می‌دهند و یا به عبارتی دخل و تصرف در عوامل و شرایطی از محیط زیست به منظور ایجاد شرایط مطلوب و مناسب در آن‌هاست. این عوامل عبارتند از: آب، فاضلاب، زباله، بهسازی اماکن و مبارزه با حشرات و جوندگان، هوا و تهویه، شرایط آب و هوایی و بهداشت محیط کار و فعّالیت‌های صنعتی و بهداشت مواد غذایی و حرفه‌ای که هرکدام از این عوامل ممکن است تحت شرایطی منجر به خرابی و یا فساد کالاهای موجود در انبارها و یا کاهش کیفیت آن‌ها و ایجاد ضایعات و خسارات مالی و گاهی نیز منجر به تلفات جانی شوند و یا ممکن است باعث شوند مدت زمان و عمر مفید یک کالا در انبار کاهش یابد.

با توجه به این اهداف، در این مقاله ضمن تأکید بــــر
اهمیت بهداشت محیط به عنوان یکی از مهمترین عوامل مؤثر در حفظ کیفیت و سلامت اقلام موجود در انبارها ، مطالبی شامل نحوة انتخاب محل احداث انبارها ، مجموعه‌ای از نکات فنی و بهداشتی که رعایت آن‌ها هنگام احداث انبارها ضروری است، تهیه آب سالم و دفع مواد زائد در انبارها ، نور ، تهویه، روش‌های مبارزه با حشرات ، جوندگان و پرندگان به اجمال ارائه گردیده است.

بهداشت محیط در انبارها
مقدمه
عدم آشنایی و توجه به اصول بهداشتی و فنون انبارداری که اصول بهداشت محیط هم بخشی از آن است ، باعث شده سالانه حجم زیادی از کالاهای انبار شده فاسد و غیر قابل استفاده ‌شوند که ارزش ریالی آن‌ها بسیار زیاد است. هدف از نگارش مطالبی در خصوص بهداشت محیط انبارها تنظیم و گردآوری مجموعه‌ای از نکات بهداشت محیطی و فنی از مرحله انتخاب محل انبار جهت احداث تا مرحله طراحی و اجرا و بهره‌برداری از آن می‌باشد. تا بدینوسیله مسئولین بهداشت در تمام یگان‌ها و مراکز ستادی و همچنین مسئولین تدارکات و انبارها ضمن آشنایی با آن‌ها در استفاده مناسب و بهره‌برداری بهینه از مجموعه امکاناتی که در اختیار آن‌ها قرار می‌گیرد، با آگاهی بیشتری انجام وظیفه نمایند.
اصول بهداشت محیط دارای مجموعه‌ای از نکات بهداشتی و فنی مهندسی و چهار چوبی است که در تمام شرایط و برای تمام اماکن، با کمی تغییرات متناسب با شرایط، قابل کاربرد و استفاده می‌باشد. به همین دلیل در منابع موجود مطالبی با این سرفصل به ندرت دیده می‌شود، ولی جهت استفاده بهتر و دسترسی آسان مخاطبین سعی شد مطالب بهداشت محیطی که رعایت آن‌ها در انبارها لازم است در این مقاله ارائه شود: از جمله موضوعات حائز اهمیت که در ادامه آمده است شامل نحوة انتخاب محل احداث انبارها، مجموعه‌ای از نکات فنی و بهداشتی که رعایت آن‌ها هنگام احداث انبارها ضروری است، تهیه آب سالم و دفع مواد زائد در انبارها، نور ، تهویه، ‌روش‌های مبارزه با حشرات و جوندگان و پرندگان و ... می‌باشد.

نکات فنی و بهداشتی که رعایت آن‌ها در انتخاب محل انبارها ضروری است
جهت طراحی و احداث یک انبار لازم است ابتدا محل مناسبی برای این منظور انتخاب شود و برای این که انتخاب درست انجام شود، توجه به نکات فنی و بهداشتی و عوامل محیطی و منطقه‌ای ذیل از اهمیت بالایی برخوردار است:

• 1. نزدیک بودن انبار به مراکز صنعتی، تجاری، جاده‌های اصلی و در دسترس، مناطق مسکونی و شهرها و دسترسی به انبار و فاصله مبدأ و مقصد کالاها باید مورد توجه باشد و از طرف دیگر انبار باید فاصله کافی از بعضی مراکز مثل پمپ بنزین، جایگاه دفن زباله و اماکن مسکونی، صنایع و کارخانجات شیمیایی، کارخانجات سیمان و ... داشته باشد.
• 2. امکان تردد وسایل نقلیه سنگین بدون ایجاد مزاحمت برای سایر بخش‌ها در محل وجود داشته باشد.
• 3. بررسی همه جانبه وضعیت منطقه از دیـــــــدگاه
بهداشتی و مهندسی بهداشت و ارزیابی اثرات احداث پروژه بر محل انتخاب شده و اثرات محل انتخاب شده بر پروژه در صورت نیاز به احداث تعداد زیادی انبارهای بزرگ در یک منطقه.
• 4. بررسی گلباد منطقه و تغییرات دما و سرعت و جهت باد و میزان ریزش‌های جوی در فصول مختلف سال در محل مورد نظر.
• 5. دسترسی به آب کافی و سالم و امکان دفع بهداشتی فاضلاب و زباله تولید شده در محل.
• 6. امکان ایجاد فضای سبز کافی در محل.
• 7. در صورت نیاز به احداث مجموعه‌ای از انبارهای بزرگ، محل مناسبی برای سرو غذای پرسنل منظور شود.
• 8. تأمین سیستم حرارتی، برودتی، تهویه، انرژی الکتریکی مورد نیاز تأسیسات آب و برق و دسترسی به خدمات شهری مورد نیاز حتی‌الامکان آسان و امکان‌پذیر باشد.
• 9. سطح کافی برای احداث انبارها و جاده‌های دسترسی و پارکینگ‌ها و فضای سبز وجود داشته باشد.
• 10. فاز مطالعات اولیه به خوبی انجام شده باشد و برآورد دقیقی از وسعت و ظرفیت لازم، هزینه‌ها و امکانات و تجهیزات لازم با توجه به نوع کالا و نیاز انجام گرفته باشد.
• 11. انواع انبارهای مورد نیاز با توجه به نوع اقلام که قرار است انبار شوند پیش‌بینی شود.
• 12. محل انتخاب شده از نظر امنیتی و حفاظتی به خصوص انبارهای مراکز نظامی تأیید شده باشد.
• 13. بررسی وضعیت منطقه از جهت اکولوژی و تأیید متخصصین ذیربط از جهت احداث انبار در یک محل ضروری است به عنوان مثال در صورت عدم مطالعه دقیق روی وضعیت یک منطقه و محل انتخاب شده ممکن است یک مجموعه انبار بزرگ بر روی منطقه‌ای احداث شود که لانه اصلی موش‌های صحرایی باشد که در آینده مشکلات زیادی را ایجاد خواهند کرد.
• 14. مبدأ و مقصد کالا از قبل معین باشد تا مسافت حمل و نقل و هزینه‌های مربوطه با مکان یابی درست کاهش یابد.
• 15. محل انتخابی از زمین‌های اطراف مرتفع‌تر باشد تا از نفوذ آب و رطوبت اطراف حفظ شود و از طرفی به راحتی قابل آماده‌سازی بوده و در مسیر سیلاب‌ها و طوفآن‌های شدید نباشد و در این خصوص زمین‌های مسطح نسبت به زمین‌های گود و پست و شیب‌دار ارجح هستند (1).
• 16. پایه دیوارهای انبار در کنار درختان تنومند و بزرگ نباشد تا از اثر ریشة درختان در امان باشند.
• 17. ساختمان انبار از تیرهای برق و شاخ و برگ درختان فاصله کافی داشته باشد.
نکات فنی بهداشتی که رعایت آن‌ها هنگام احداث انبار ضروری است:
• 1. شیب‌بندی اطراف انبار به گونه‌ای باشد که آبهای اطراف و ریزش‌های جوی به داخل انبار راه نداشته باشند.
• 2. وجود شیب کافی و کفپوش مناسب انبارها برای جمع‌آوری آسان و سریع فاضلاب‌های حاصل از شستشوی احتمالی ضروری است.
• 3. رنگ دیوارها بهتر است روشن انتخاب شود.
• 4. در و پنجره انبار از حفاظت کافی و ایمنی لازم برای جلوگیری از ورود احتمالی سارقین و حشرات و جوندگـــان
برخوردار باشد.
• 5. انبارهای مواد غذایی و کالا و تجهیزات به گونـــه‌ای طراحی شوند که حتی‌الامکان نفوذ گرد و غبار به داخل آن‌ها میسّر نباشد.
• 6. تعداد کافی روشویی، حمام و توالت (به ازای هر 25 نفر یک چشمه توالت و حمام و روشوئی لازم است) و محل مناسب برای رختکن پرسنل ساخته شود؛ تعداد هر کدام از سرویس‌های بهداشتی فوق باید متناسب با تعداد افراد استفاده کننده و نوع فعّالیت انبار باشد.
• 7. سیستم مناسب برای دفع مواد زائد (فاضلاب و زباله) پیش‌بینی شود.
• 8. هیچ گونه شکاف، درز و منافذی که شرایط را برای نفوذ حشرات و جوندگان داخل انبار فراهم آورد، وجود نداشته باشد و نکات مذکور در بخش مبارزه با حشرات و جوندگان رعایت شده باشد.
• 9. در مناطقی که سطح آبهای زیرزمینی بالاست، کف سازی مناسب برای عایق بندی انبار در مقابل رطوبت، از اهمیت بالایی برخوردار است.
• 10. سقف انبارهای سرپوشیده باید فاقد روزنه و عایق باشد تا دمای داخل انبار در شرایط آب و هوایی مختلف حفظ شود و نباید در سقف پنجره‌ای وجود داشته باشد.
• 11. بسته به این که انبار مورد نظر برای نگهداری چه حجم کالا و چه نوع کالایی و با چه تعداد پرسنل و در چه شرایط آب و هوایی آماده کار خواهد شد، بخش‌های مختلف و متنوعی را ممکن است برای آن طراحی نمایند که متناسب با نیاز و اهداف آن انبارها می‌باشد.
این قسمت‌ها شامل سرویس‌های بهداشتی، رختکـــن
پرسنل، مرکز خدمات آتش‌نشانی و اطفای حریــــــــق، تأسیسات آب و برق و فاضلاب، بخش‌های اداری، آبدارخانه، محل‌های ذخیره کالا، نوع ساختمان، شکل و تعداد انبار و تعداد درب‌های ورودی و خروجی، سکوهای تخلیه و بارگیری، تعمیرگاه، پارکینگ، جاده‌های داخل مجموعه انبارها و میزان فضای سبز، رستوران و نمازخانـه و ... می‌باشد(1).
• 12. در صورت وجود جاده خاکی در اطراف انبارها باید با پخش آب و با مواد نفتی از ایجاد گرد و غبار در اطراف انبار ممانعت شود.
• 13. بهتر است درزهای دیوار انبار با بندکشی به طور کامل پر شود تا محل پناه گرفتن حشرات و جانوران موذی نشود.
دفع مواد زائد در انبارها (فاضلاب و زباله)
در مواردی که داخل انبارها با مصرف آب مواجه هستیم، خواه ناخواه فاضلاب نیز تولید می‌شود که لازم است برای دفع بهداشتی و سریع و به موقع آن‌ها اقدام لازم انجام شود و از روش مناسبی اعم از چاه جاذب ، سپتیک تانک و در مواقعی که فاضلاب تولیدی زیاد است، از تصفیه خانه‌های فاضلاب استفاده شود.
زباله‌دان به تعداد و حجم و اندازه کافی، درپوش‌دار، زنگ نزن و قابل شستشو برای داخل انبار و محوطه اطراف انبار در دسترس باشد.
باید جمع‌آوری زباله‌ها از زباله‌دان‌ها روزانه و بر اساس یک برنامه مشخص که توسط مسئول بهداشت ارائه می‌شود، ‌انجام گیرد.
از انباشتن زباله‌ها و مواد زائد و مواد غذایی فاسد شده و نان خشک و یا وسایل اسقاطی داخل انبار و یا حتی در محوطه بیرونی انبار ممانعت شود و محوطه داخل و اطراف انبار باید همیشه تمیز و مرتب باشد و هر چه این مسئله بیشتر مورد توجه قرار گیرد، شرایط و احتمال بروز حادثـه و
حضور حشرات و جوندگان از بین می‌رود.
محوطه اطراف انبار از بهسازی لازم برخوردار بوده و با احداث فضای سبز و جاده آسفالت و محوطه‌سازی و زیبا سازی لازم، نظافت و بهداشت به خوبی رعایت گردد.

آب در انبارها
متناسب با نوع مصرف آب در انبارها، باید آب به مقدار کافی و با کیفیت مناسب و سالم و مورد تأیید مسئول بهداشت تهیه شود. مصارف آب در انبارها عبارتند از:
• برای شرب پرسنل.
• شستشوی محوطه انبار.
• سرویس‌های بهداشتی و روشویی‌ها.
• اطفاء و حریق.
• فضای سبز محوطه انبار.
نور در انبارها
یکی از عوامل مهم در اماکن عمومی نور است که بر بهداشت جسم و روان انسان بسیار مؤثر است. نور آفتاب و روشنایی طبیعی اثر مستقیم بر سلامتی انسان دارد.
تأمین نور طبیعی کافی با استفاده از پنجره‌های مناسب برای انبارها ضروری است.
برای استفاده بهینه از نور طبیعی خورشید بهتر است پنجره‌ها در بالاترین قسمت دیوار انبارها نصب شود و باید به طور متوسط سطح پنجره‌ها 20% سطح کف انبار و یا در مناطق گرمسیر به ازای هر 30 متر مربع یک متر مربع باشد. سطح نورگیر در مناطق سردسیر حدود دو برابر مناطق گرمسیر؛ است البته اگر کاهش دما در زمستان مشکلی ایجاد نکند.
باید از تابش مستقیم نور خورشید به اقلام داخل انبار به خصوص اقلامی که کنار پنجره قرار می‌گیرد، ممانعت شود چون بعضی از اقلام مثل لاستیک‌ها، کاغذها و ... در اثر قرار گرفتن در معرض تابش نور خورشید شکننده شده و آسیب می‌بینند و از عمر مفید آن‌ها کاسته می‌شود (2).
نظافت مرتب شیشه‌ها و پنجره‌های انبار، عامل مؤثری در تأمین نور طبیعی کافی داخل انبارهاست.
تأمین نور مورد نیاز (150 لوکس) در انبارها ضروری است.
تهویه
تهویه، تهیه هوای تازه با درجه حرارت مناسب جهت حذف بو و آلودگی‌های هوا بدون ایجاد کوران می‌باشد. در نتیجه استفاده از انبارهای سربسته که فعّالیت‌ها و واکنش‌های شیمیایی زیادی در آن انجام می‌گیرد، دمای هوا بالا می‌رود و آلودگی هوا ناشی از حضور میکروب‌ها، ذرات گرد و غبار و گازهای آلاینده در هوای انبار افزوده می‌شود. از طرفی میکروب‌ها عوامل بیولوژیکی زنده و فعّال هستند که در آب و خاک و هوا حضور دارند و می‌توانند باعث آلودگی و تجزیه محصولات و کالاهای موجود در انبار شوند و بعضاً خصوصیاتی از قبیل بو، مزه و طعم آن‌ها را نیز تغییر دهند، در نتیجه انجام تهویه در انبارها ضروری است.
طراحی و اجرای سیستم‌های تهویه کافی، متناسب با نوع انبار و اقلام موجود در آن، بویژه برای انبارهای نگهداری دارو، مواد شیمیایی و اقلام بهداشتی و مواد غذایی ضروری است. در طی مدت نگهداری کالاها در انبار باید کیفیت آن‌ها حفظ شود و فرایندهای تجزیه کاهش یافته و یا حتی متوقف شود. تجزیه مواد در طی مدت ذخیره سازی بستگی به دما، رطوبت و اکسیژن موجود دارد. تغییرات این عوامل به صورت مستقیم تأثیر زیادی روی میزان فعّالیت و افزایش حشرات و میکروارگانیزم‌ها و حضور غیر منتظره آن‌ها در انبار و در نتیجه تأثیر زیادی روی تجزیه مواد دارند (4، 3).
با افزایش دما، رطوبت کاهش می‌یابد و این مسئله بر نگهداری خوب کالاها تأثیر گذار است. به همین دلیل باید تهویه به گونه‌ای انجام شود که دما و رطوبت انبار در حد استاندارد لازم و متناسب با شرایط آب و هوایی منطقه باشد و باید ساختمان انبارها در موارد لازم نسبت به نفوذ رطوبت و گرما عایق باشند. با یک رطوبت نسبی هوا کمتر از 70-65 درصد بسیاری از فرایندهای تجزیه، اگر کاملاً متوقف نشوند، تا حد زیادی کاهش می‌یابند. به عنوان مثال رطوبت توصیه شده برای نگهداری بعضی از اقلام برای مدت طولانی در انبارها در یک منطقه گرمسیر عبارت است از: (3)
• 1. برنج 13%
• 2. شلتوک برنج 14%
• 3. ذرت 13%
• 4. خوشه ذرت 5/12%
• 5. ارزن 16%
• 6. گندم 13%
• 7. کاکائو 7%
• 8. قهوه 14%
• 9. لوبیا و باقلا 15%
• 10. بادام زمینی 17%
در صورت نیاز به تهویه می‌توان علاوه بر سیستم‌های تهویه نصب شده در انبارها ، با نصب توری روی پنجره‌های باز شونده که در فاصله 15 سانتیمتری زیر سقف قرار دارند، از آن‌ها به عنوان ساده‌ترین روش تهویه طبیعی استفاده نمود. باید توجه داشت که خروجی‌ها و مسیرهای تهویه باید به گونه‌ای طراحی شود که هنگام استفاده از روش تدخینی برای سمپاشی کل فضای انبار، گازهای سمی راه خروج نداشته باشند و به راحتی خروجی‌ها مسدود شوند.
با وجود تهویه کافی در انبار، از تجمع گرد و غبار داخل انبار ممانعت می‌‌شود و در نتیجه نظافت انبار راحت‌تر انجام پذیر است (2).
برای انبارهای معمولی درجه حرارت در محدوده 15 تا 30 درجه سانتی‌گراد و رطوبت نسبی 40% مناسب است البته بسته به نوع محصولات و کالاهایی که انبار شده‌اند ، ممکن است این اعداد متفاوت باشند (2، 6).
روش‌های مناسب و کاربردی مبارزه با جوندگان در انبارها
در مراکز بزرگ انبارداری و انبارهای عمومی به خصوص بنادر و اسکله‌ها جمعیت موش‌ها گاهی به حدی می رسد که می‌توانند علاوه بر خسارات بهداشتی و فراهم کردن شرایط برای انتقال انواع بیماری‌ها، به خصوص بیماری‌ خطرناکی مثل طاعون که جوندگان به عنوان مخزن و میزبان واسط برای انتقال این بیماری عمل می‌کنند، خسارات زیادی نیز به محصولات انبار شده وارد می‌کنند که به سه دسته زیر تقسیم‌بندی می‌شوند:
• 1. خوردن غذاها.
• 2. آلوده کردن محصولات انباری با مو و ادرار و مدفوع خود.
• 3. پاره و سوراخ کردن کیسه و بسته‌بندی غلات و سایر دانه‌های غذایی.
با توجه به خسارات فوق، حفاظت انبارها از نفوذ موش‌ها از اهمیت بالایی برخوردار می‌باشد. وجود سوراخ‌ها و لانه‌ها و گذرگاهها و ردپا و رد دم موش‌ها و وجود خسارت‌های مذکور و فضلة موش‌ نشان‌دهندة حضور آن‌ها در یک انبار است. باید با تمام امکانات و اقدامات لازم سعی شود با انجام مجموعة اقدامات پیشگیری لازم، از ورود موش‌ها به داخل انبارها جلوگیری شود ولی در صورت نفوذ به داخل انبارها، اجرای مبارزه جدی ضروری است.

برای مقابله و مبارزه با موش ها انجام اقدامات کاربردی ذیل متناسب با شرایط انبار بسیار مؤثر می‌باشد:
• 1. انبارها باید در مقابل ورود موش‌ها از حفاظت کافی برخوردار باشند به گونه‌ای که موش‌ها راه نفوذ به داخل انبار را نداشته باشند. برای این منظور باید دیوارها و کف انبار از بتون و غیر قابل نفوذ بوده و در و پنجره‌ها هم فلزی و غیر قابل نفوذ باشند. ضمناً لوله‌هایی که به داخل ساختمان راه دارند با صفحات مخروطی پوشیده شوند.
• 2. مسئولین انبارها باید آموزش‌های لازم در خصوص آشنایی با نحوه زندگی موش‌ها را بگذرانند و روش‌های مبارزه با آن‌ها را به خوبی بشناسند و محصولات وارده به انبار را از جهت پاک بودن از حضور جوندگان کنترل نمایند و در صورت اثبات حضور آلودگی سریعاً نسبت به رفع آن اقدام نمایند.
• 3. دستورالعمل‌های جامعی را که توسط سازمان‌های ذیربط برای مبارزه با موش‌ها تنظیم شده‌اند، مطالعه نموده و اجرا نمایند؛ به خصوص رعایت نظافت و پاکسازی، حذف گرد و غبار، انجام اقدامات بهسازی در موارد لازم، جلوگیری از ریخت و پاش در انبار، دفع به موقع زباله‌ها و حفظ فاصله کالاهای چیده شده از همدیگر و از دیوار انبار ضروری است.
• 4. استفاده از تله برای مبارزه با موش‌ها در مواردی که آلودگی خیلی کم است. این تله‌ها بیشتر نقش مؤثری در کاهش جمعیت موش‌ها دارند و کاربرد آن‌ها تحت تأثیر نوع موش‌ها، فصل مبارزه و شرایط محیطی و نوع طعمه می‌باشد.
• 5. استفاده از گاز متیل بروماید و یا قرص فستوکسین در مواقعی که میزان آلودگی زیاد است. البته این کار باید توسط متخصصین انجام شود.
• 6. طعمه گذاری با کمک سمومی مثل: فسفردوزنگ و ...
• 7. انجام اقدامات بهسازی شامل تخریب لانه‌های موش‌ها و پر کردن سوراخ‌ها با استفاده از سیمان و خرده شیشه.
• 8. طعمه گذاری می‌بایست ابتدا با طعمه سالم و بعد از چند روز با استفاده از طعمه سمی انجام شود که در این صورت اثر خوبی داشته و می‌توان موش‌ها را نابود کرد.
• 9. استفاده از شکارچیان طبیعی در محوطه بیرون انبـار
که همان روش بیولوژیکی است.
• 10. استفاده از طعمه سمی در زمانی که موش‌ها بیشترین تغذیه را دارند، مثل غروب آفتاب و سپیده دم قبل از طلوع آفتاب.
• 11. استفاده از پودرهای سمی در مسیر تردد موش‌ها، چون موش‌ها عادت به لیسیدن پاهای خود دارند.
• 12. از جمله بهترین شرایط رشد، تولیدمثل و تکثیر موش‌ها، محل‌های انباشتن زباله‌ها و کود حیوانات و فاضلاب‌هاست؛ در نتیجه در محوطه اطراف انبارها نباید چنین شرایطی برای بقا و زندگی موش‌ها فراهم شود. یکی از بهترین روش‌های مبارزه عدم فراهم نمودن شرایط مطلوب برای زیست موش‌ها و محروم کردن آن‌ها از دسترسی به غذا و آب است.
• 13. راه‌های نفوذ موش‌ها، درب‌ها ، پنجره‌ها، هواکش‌ها، کانال‌های تأسیساتی آب و برق و فاضلاب و تلفن شکاف‌های باقی مانده از بنایی است که باید با اتخاذ تدابیر لازم مسدود شود.
• 14. جلوگیری از انبار کردن بعضی از وسائل در اطراف انبارها مثل وسائل اسقاطی و ... .
• 15. مواد غذایی و محصولاتی که در انبار قرار می‌گیرند ، بر روی سکویی چیده شوند که 40-30 سانتیمتر از کف زمین انبار فاصله داشته باشد.
• 16. منابع آب در انبارها نباید در دسترس موش‌ها بوده و شیرها نباید نشت نمایند. فاضلاب‌روها و سرویس‌های بهداشتی انبار، هنگام شب کاملاً پوشیده و خشک باشند.

• 17. مواد غذایی در انبارها باید در ظروف در بسته و با بسته‌بندی مناسب و در موارد لازم در ظروف فلزی نگهداری
شوند.
• 18. با استفاده از دستگاه‌هایی که صدای با فرکانس بسیار بالا ایجاد می‌کند، می‌توان باعث فرار موش‌ها شد. البته معمولاً اثرات این روش کوتاه مدت است و کم کم موش‌ها عادت می‌کنند.
در حقیقت حفاظت و اقدامات پیشگیری اقتصادی‌ترین روش مبارزه و جلوگیری از نفوذ موش به انبارها است. انجام اقدامات بهسازی مثل گرفتن شکاف درزهای زیر در و پنجره‌ها و یا شیشه‌های شکسته، سوراخ اطراف لوله‌ها، کابل‌ها، فاضلاب‌روها، اطراف شیروانی‌ها، ضد موش‌ کردن ساختمان انبار و طناب‌های کشتی‌ها بسیار مؤثر می‌باشد. از طرفی استفاده از حفاظ‌های فیزیکی مناسب که موش‌ها را از رسیدن به غذا ، آب و پناهگاه در ساختمآن‌ها و انبارها باز می‌دارد، از بهترین روش‌هاست و برای این منظور دفع به موقع زباله‌ها و انجام اقدامات مربوط به بهسازی محیط بسیار مؤثر می‌باشد (5).
انبارها و مبارزه با حشرات و پرندگان
میکروارگانیزم‌ها، حشرات ، جوندگان و پرندگان از جمله دشمنان اصلی مواد غذایی و حبوبات ذخیره شده در انبارها هستند. باید نسبت به حضور هر کدام از آن‌ها در انبارها به ویژه انبارهای مواد غذایی حساس بود تا بتوان به موقع نسبت به رفع آلودگی به وجود آمده اقدام نمود. با توجه به این که یکی از علائم آلودگی مواد غذایی انباری به ویژه حبوبات حضور حشرات در این انبارهاست، توجه به این مسئله از اهمیت بالایی برخوردار است و لازم است کلیه کالاهایی که قرار است جدید وارد انبار شود، از عدم آلودگی آن‌ها اطمینان حاصل شود تا منجر به آلودگی سایر اقلام انبار نشود. حشرات در دمای 35-15 درجه و با حضور اکسیژن می‌توانند زنده مانده و فعّالیت کنند و زمانی که رطوبت هوا خیلی کاهش یابد و یا اکسیژن موجود در هوا کم شود، به سرعت از بین می‌روند چون آن‌ها هم برای ادامه حیات خود نیازمند اکسیژن و محیط مرطوب هستند در نتیجه یکی از راههای مبارزه با آن‌ها جلوگیری از به وجود آمدن شرایط مناسب برای حیات آن‌ها می‌باشد (3).
باید با نصب توری و حفاظت فیزیکی مناسب از ورود حشرات و پرندگان به داخل انبارها جلوگیری شود. پرندگان با پرواز خود ایجاد گرد و غبار آلوده کرده و با فضله خود می‌توانند منجر به آلودگی سطوح کالاها شوند و در صورتی که انبار مواد غذایی باشد با سوراخ کردن بسته‌های مواد غذایی و حبوبات منجر به وارد شدن خسارت به کالاها شوند (5).
نکات بهداشتی در بهره‌برداری از انبار
• 1. همیشه خروجی کالا از انبار باید اقلامی باشند که زودتر به انبار وارد شده‌اند.
• 2. جهت کاهش گرد و غبار در انبار می‌توان در صورت قابل شستشو بودن کف انبار در صورتی که رطوبت به کالا‌ها و محصولات انبار شده آسیبی نمی‌رساند هر چند وقت یکبار، کف انبار را شستشو نمود. البته نظافت خشک با جاروبرقی صنعتی ترجیح داده می‌شود.
• 3. عملیات نظافت داخل انبار و جمع‌آوری و دفع زباله، در حد نیاز و حتی‌الامکان روزانه انجام شود که این امر سبب می‌شود تا افراد شاغل در انبار به حفظ نظم و انضباط و بهداشت در انبار تشویق شوند و با استقرار سطل‌های زباله کافی و مناسب می‌توان بیشتر و بهتر به این هــــدف رسید.
• 4. استعمال دخانیات در انبارها ممنوع است.
•5. حیوانات خانگی از انبارهای مواد غذایی دور نگهداشته شوند و انبارها در دسترس آن‌ها نباشد.
• 6. البسه کار و تجهیزات ایمنی فردی متناسب با نوع انبار و کالاهای انبار شده برای پرسنل تهیه شود.
• 7. تعداد کافی سرویس‌های بهداشتی شامل روشویی، حمام و توالت پیش‌بینی شده باشد.
• 8. معاینات پزشکی کارکنان طبق دستورالعمل‌های موجود انجام شود.
• 9. حتی‌الامکان اقلام چیده شده در یک انبار اقلامـــی همگن، سازگار و از یک نوع باشند تا دستورالعمل‌های نگهداری آن‌ها در عمل اجرا شود و اقلام از اثرات احتمالی یکدیگر مصون باشند.
• 10. در انبار، فضا و محل کافی و مناسب برای چیدن و استقرار اقلام وارده به انبار موجود باشد و در تمام شرایط دستورالعمل‌های بهداشتی نگهداری کالا و نکات ایمنی رعایت شود.
• 11. علائم و تابلوهای راهنما و هشدار دهنده بهداشتی و نکات ایمنی در محل‌های مناسب نصب شوند.
• 12. آموزش مرتب افراد شاغل در انبار با توجه به مسئولیت و وظیفه آن‌ها ضروری است، به خصوص آموزش نحوة استفاده از امکانات اطفاء حریق که بهره‌برداری از آن‌ها در هنگام بروز حادثه نیازمند توجه و حمایت و مشارکت پرسنل انبار است و همچنین آموزش روش‌های مبارزه با حشرات و جوندگان و پرندگان.
• 13. مجموعه اقدامات بهداشتی که در انبارها انجــــام
می‌شود، باید به گونه‌ای باشد که احتمال بروز حادثه و به دنبال آن پیامدهای حادثه احتمالی را به حداقل ممکن برساند. به حداقل رساندن خطر، بستگی به فعّالیت‌هایی دارد که در انبارها توسط پرسنل با کمک تجهیزات مناسب و سالم و استاندارد انجام می‌شود.
• 14. پرسنل یک انبار باید با خطرهایی که در انبار آن‌ها را تهدید می‌کند آشنا باشند و همواره به کوچکترین تهدید و خطر به عنوان بزرگترین خطر توجه کنند.
• 15. پرسنل هر کدام در حد وظیفه خود در امور انبار دخالت نمایند و همواره از تجهیزات حفاظتی و ایمنی لازم به نحو صحیح استفاده نمایند.
• 16. وجود محیطی سالم و مناسب برای نگهداری اقلام انبار شده از مهمترین و اولین شرایط سالم ماندن یک کـالا
است.
• 17. وجود جعبه کمک‌های اولیه در محل انبار ضروری است.
• 18. انجام کلیه اقداماتی که جهت حفظ اقلام و تجهیزات و وسایل انبار شده ضروری است، توسط مسئولین می‌بایست با دقت و ابتکار و خلاقیت هر چه بیشتر مورد توجه قرار گیرد و در این رابطه طبق ماده 14 و 45 و 54و 113و 116و 114 آئین‌نامة انضباطی نیروهای مسلح مسئولین باید پاسخگو باشند (1، 2، 5، 6، 7).
تجهیزات مورد نیاز انبارها
بهتر است انبارهای بزرگ دارای دماسنج و رطوبت سنج مناسبی باشند تا حداکثر و حداقل تغییرات دما و رطوبت هوا را ثبت نموده و نشان دهند چون آن‌ها از جمله عوامل خارجی اثرگذار بر روی کیفیت محصولات انبار شده می‌باشند و می‌توانند فرایند‌ها و واکنش‌های شیمیایی را در داخل و سطوح کالاها تحت تأثیر قرار داده و منجر به بروز تغییراتی مثل تغییر رنگ و ظاهر بعضی از کالاها شوند و به دنبال آن فرسودگی و خورندگی و فساد زود هنگام آن کالا را در پی داشته باشند.
تجهیزات اطفاء حریق متناسب با نوع کالای انبار شده در دسترس باشد مثلاً شیرهای آتش‌نشانی و یا کپسول‌های مخصوص اطفاء حریق به تعداد کافی و مطابق نظر متخصصین بهداشت حرفه‌ای در انبار برای اطفاء حریق‌های احتمالی ضروری است.
وجود سیستم اعلان حریق متناسب در انبارها نیز ضروری است.
وسایل توزین مناسب در محل انبار در صورت نیـــــاز
ضروری است.
نتیجه‌گیری
توجه به عوامل بهداشت محیطی در انبارها که به عنوان یکی از مهمترین عوامل مؤثر در حفظ کیفیت و سلامت اقلام موجود در انبارها می‌باشد، جهت استفاده بهینه از امکانات انبارها از اهمیت بالایی برخوردار است. با رعایت نکات مذکور در این مقاله، شرایط برای استفاده بهتر از انبارها به منظور حفظ و نگهداری کالاهای مورد نیاز در شرایطی مناسب و برای مدت زمان لازم فراهم می‌شود تا در زمآن‌های مورد نظر اقلام مورد نیاز، موجود و در دسترس باشد و سریع، به موقع و سالم در اختیار مصرف کننده نیازمند قرار گیرد. نقش انبارها در ذخیره مواد غذایی برای استفاده در حوادث غیر مترقبه بسیار مهم و حائز اهمیت است و سبب می‌شود تا اقلام موجود در انبار از اثر هر کدام از عوامل محیطی که ممکن است تحت شرایطی منجر به خرابی و یا فساد کالاهای موجود در انبارها و یا منجر به کاهش کیفیت آن‌ها و ایجاد ضایعات و خسارات مالی و گاهی تلفات جانی شوند و یا عمر مفید اقلام انبار شده را کاهش دهند، ممانعت نماید.
در حالی که به خصوص برای نیروهای نظامی نگهداری سالم و با کیفیت بالای لوازم، تجهیزات، اقلام و داروها و مواد غذایی، برای مدت طولانی و ذخیره جهت استفاده در شرایط اضطراری به منظور دسترسی سریع به آن از اهمیت بالایی برخوردار است.
توجه مسئولین محترم و به خصوص مسئولین محترم تدارکات و پشتیبانی و انبارها به فراگیری آموزش‌های لازم از طریق ممکن نقش مؤثری در استفاده بهینه از انبار و نگهداری و استفاده مطلوب و به موقع از اقلام موجود در انبارها خواهد داشت تا اقلام انبار شده در هنگام مصرف از کیفیت و سلامت لازم برخوردار باشند.
مهندس حسین معصوم بیگی *
کارشناس ارشد بهداشت محیط ، عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی بقیه‌ا...(عج)