نگاهی بر سیستم های مدیریت بهداشت، ایمنی و محیط زیست (HSEMS

نویسنده: دکتر ایرج محمدفام
امروزه به دلیل افزایش آگاهی عمومی، قوانین و مقررات تدوین شده ملی و بین المللی، ورود قوانین و تاثیر آنها در تجارت های جهانی و موارد مشابه، رعایت اصول بهداشت، ایمنی و محیط زیست در اجرای پروژه های مختلف اهمیت بسیار زیادی یافته است.
اکنون دیگر ثابت شده است این سه جزء از هم جدا نیست. سازمان های مختلف با ایجاد سیستم های یکپارچه در یک قالب، به ارزیابی مسایل فوق می پردازد.
در حیطه ایمنی سیستم یکپارچه HSE ، کل فرایند از دیدگاه ایمنی بررسی شده است و خطرات موجود در آن مورد آنالیز قرار می گیرد. در این بررسی با تعیین ریسک های معادل، به ارائه راهکارهای کنترلی پرداخته می شود.
در بخش بهداشت، عوامل زیان آور از جمله عوامل شیمیایی، فیزیکی، بیولوژیکی و روانشناسی آنالیز می شود و راههای تماس باآنها، مکانیسم های عمل، زمان های مواجهه مجاز و دیگر موارد مشابه بررسی می شود. درحیطه محیط زیست نیز کلیه اثرات زیست محیطی حاصل از اجرای پروژه ها در مراحل مختلف بر روی عناصر زیست محیطی، بررسی می شود. منظور از عناصر زیست محیطی، عناصر فیزیکی، شیمیایی، بیولوژیکی، اجتماعی، اقتصادی، زیبا شناسی و موارد مشابه است.
سازمان بین المللی استاندارد از زمان تاسیس خود در سال1942، استانداردهای بین المللی متعددی را با همکاری متخصصان و کارشناسان برجسته جهانی و همچنین کارشناسان موسسه های استاندارد کشورهای عضو این سازمان، تدوین و منتشر کرده است. هر کدام از استانداردهای انتشار یافته حیطه خاصی از عملیات و فعالیت ها را پوشش داده و بر روی آن متمرکز می شود. در بیست سال گذشته استانداردهای بین المللی از چنان پذیرشی برخوردار شده اند که بسیاری از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه استانداردهای ملی و رسمی خود را بسوی پذیرش استانداردهای بین المللی سوق داده اند. با انتشار استانداردهای کیفیت با عنوان ملی استانداردهای سری ISO9000 ، موضوع استانداردهای جهانی وارد مرحله تازه تری شد.
به دنبال پذیرش و افزایش محبوبیت استاندارد اخیر، استانداردهای مشابهی مطرح و مورد استقبال قرار گرفت که از این میان می توان به استانداردهای زیست محیطی و ایمنی و بهداشت شغلی اشاره کرد.
از میان استانداردهای تدوین شده توسط این سازمان، سه مجموعه استاندارد تحت عنوان مدیریت کیفیت، مدیریت زیست محیطی و مدیریت بهداشت و ایمنی شغلی و استانداردهای وابسته به آنها اهمیت خاصی یافته است. به کارگیری اصول و قوانین این استانداردها در سازمان های تولیدی و خدماتی در سرتاسر جهان در حال گسترش مداوم است.
پس از معرفی استانداردهای اخیر و نتایج موفقیت آمیز بکارگیری این رویکرد، بسیاری از سازمان ها به نقش موثر پیاده سازی این نوع استانداردها در افزایش اثربخشی سیستم و نقش مفید آنها در پیشبرد هدف های سازمان پی برده اند. از طرف دیگر در هر استانداردی (ایمنی، بهداشت، کیفیت، محیط زیست، ارگونومی، منابع انسانی و غیره) تنها یکی از ابعاد سازمان مورد توجه قرار گرفته و سیاست ها و هدف هایی که تعریف می شود در راستای آن جنبه از فعالیت های سازمان است. بر همین اساس امروزه نه تنها هیچ شکی در نقش استانداردها در هدایت و هماهنگ کردن فعالیت های سازمان وجود ندارد بلکه این امر نیز به اثبات رسیده است که تعداد سیستم ها می تواند باعث پیچیدگی و سردرگمی سازمان، به هدر رفتن منابع، دوباره کاری ها، ایجادتضاد بین سیاست ها و اهداف تعریف شده شود. در همین راستا ادغام سیستم های مختلف در سازمان امری ضروری به نظر می رسد.
یکی از مهم ترین علل ادغام سیستم های مدیریتی یاد شده تشابه بین آنهاست. تشابه بین سیستم های مدیریت کیفیت، ایمنی و بهداشت، زیست محیطی و فایده ادغام این سیستم ها در بالاترین سطوح بین المللی شناخته شده و مورد تائید قرار گرفته است، به طوری که در مقدمه استاندارد ISO 14001 نسخه1996 بیان شده است که این استاندارد بین المللی در اصول کلی سیستم مدیریت با سری استانداردهای ISO 9000 برای سیستم های کیفیت مشترک می باشد. سازمان ها ممکن است استفاده از سیستم مدیریت موجود خود را که با سری ISO 9000 سازگار است به عنوان مبنایی برای سیستم مدیریت زیست محیطی خود انتخاب کنند.
این موضوع در مقدمه استاندارد ISO 9001،2000 نیز با عنوان سازگاری با سایر سیستم های مدیریت مورد اشاره قرار گرفته و بیان شده است که این استاندارد بین المللی در راستای استاندارد ISO 14001 نسخه1996 می باشد تا سازگاری دو استاندارد را به منظور بهره مندی کاربران این استانداردها ارتقا بخشد.
با و جود تشابه فراوان موجود بین این سیستم ها، به نظر می رسد که ادغام نیازمندی های سیستم ایمنی و بهداشت با سیستم مدیریت محیط زیست و سیستم های دیگر بدون پیچیدگی بوده و به راحتی امکان پذیر باشد. ولی این امر در عمل به سادگی میسر نیست. زیرا بایستی ابتدا برای هر سازمان فایده ها، مشکل ها و مسایل حاشیه ای برای ادغام سیستم ها در نظر گرفته شود. علاوه بر این، در نظر داشتن وجوه اشتراک و تفاوت های بین سیستم های مورد نظر ، برای ادغام نیز ضروری است. با این حال اگر نیازمندی های سیستم های مدیریتی مورد نظر به درستی در سازمان طرح ریزی و اجرا شده باشد و کارکنان سازمان نیز آگاهی و تعهد لازم را در ارتباط با نیازمندی های سیستم مربوط داشته باشند، ادغام سیستم های مدیریتی به راحتی و بدون ایجاد اختلال در روند جاری فعالیت های سازمان امکان پذیر خواهد بود.

مهم ترین فواید ادغام سیستم های مدیریتی عبارتند از :
1- اختصاص صحیح و منطقی منابع
- جلوگیری از اختصاص دوباره یا چند باره منابع داخلی سازمان برای مدیریت سیستم های مختلف
- جلوگیری از هزینه های اضافی و دوباره کاری های اجتناب ناپذیر در مستقر کردن سیستم های جداگانه
2- ایجاد تصویر بهتری از سازمان
یک سیستم مدیریت ادغام شده که توسط گروه ثالث مورد تایید قرار گرفته است می تواند شاخص مناسبی برای نشان دادن تعهد سازمان به جامعه باشد. تصویری که چنین سازمانی در جامعه ایجاد می کند مجموعه ای است که به موازات فعالیت های تجاری خود، مسایل دیگر نظیر موارد زیست محیطی، ایمنی و بهداشتی را همزمان رعایت می کند.
3- بهبود عملکرد سازمان
سیستم های مدیریت ادغام یافته با در نظر گرفتن مسایل ایمنی، بهداشت و محیط زیست می تواند منجر به کاهش و یا حذف حوادث، بیماری ها، آلودگی های زیست محیطی و موارد مشابه شود که مسایل یاد شده در نهایت منجربه بهبود عملکرد سازمان خواهد شد.
4- بهبود رضایت مشتری
- ادغام این سیستم ها منجر به عملکرد بهتر کیفی، زیست محیطی و ایمنی شده که به نوبه خود به
رضایت بیشتر مشتریان خواهد انجامید.
- در صورتی که سازمانی بتواند سیستم های ادغام یافته ای را برای کارهای پروژه ای پیشنهاد کند این امر باعث کاهش هزینه های پروژه، هم برای مشتری و هم برای عرضه کننده خواهد شد.
5- کاهش پیچیدگی و سردرگمی
- کاهش حجم مستندات سیستم های مدیریتی
- افزایش سهولت در اجرا، نگهداری و بهبود یک سیستم واحد
- افزایش راحتی کارکنان از نظر ارجاع به روش های اجرایی واحد و ادغام یافته.
با وجود فواید فوق، ادغام سیستم های مدیریت مختلف، با دشواری ها و موانع متعددی نیز همراه است که تعدادی از مهم ترین آنها عبارتند از:
1- میزان اعتباری که استاندارد های مرتبط از نظر ثبت و اجرا دارند
2- نیازمندی های ویژه مشتریان.
- در بعضی از بخش های صنعتی ممکن است قسمتی از نیازمند های سیستم ایمنی، بهداشت و محیط زیست سازمان، توسط مشتری یا قانون گذار تعیین شده باشد که این موضوع می تواند ادغام سیستم ها را با دشواری همراه سازد.
- ممکن است نیازمندی های مشتریان از بخشی به بخش دیگر متفاوت باشد.
3- تمایل شخصی
در درون سازمان ها ممکن است تمایل خاصی از طرف متخصصین سیستم های مختلف برای حفظ سیستم های جداگانه و مقاومت در برابر ادغام سیستم ها وجود داشته باشد.
یکی از معمول ترین سیستم های مدیریتی ادغام یافته سیستم مدیریت HSE است که خاستگاه آن بخش های انرژی شامل پالایشگاه های نفت، گاز، پتروشیمی ها و صنایع مرتبط است. در این سیستم مدیریتی، سعی می شود که سه سیستم مدیریتی بهداشت، ایمنی و محیط زیست درهم ادغام شده و به صورت یکپارچه، راهبری و کنترل شود.
از آنجایی که در حال حاضر هیچ گونه استاندارد جهانی در مورد سیستم یکپارچه HSE وجود ندارد، بنابراین سازمان های مختلف با توجه به سلیقه ها، محدودیت ها، ماهیت عملیاتی، نقاط قوت و موارد مشابه خود از قالب و ساختارهای متفاوتی برای سیستم های یکپارچه HSE خود استفاده می کنند که درادامه یک نمونه جامع از سیستم های مدیریتی یکپارچه HSE مورد بحث قرار می گیرد.
بدیهی است اجرای یک سیستم HSE می تواند با توجه به ماهیت و گستردگی سازمان، منابع مالی و انسانی در دسترس، نوع استانداردهای بهداشتی، ایمنی و محیط زیستی و موارد مشابه مورد استفاده و در طی مراحل مختلف عملی شود. ناگفته پیداست که اجرای برنامه های HSE یک کار تیمی و متشکل از تخصص های مختلف عملی است.
تعداد افراد یک تیم عملیاتی می تواند در ارتباط با گستره پروژه متفاوت باشد هر چند که در صورت افزایش اعضای اصلی تیم از یک حد مشخص، این عمل ممکن است به آشفتگی عملیات بیانجامد.
برگرفته از: مجله بهداشت حرفه ای و پزشکی، شماره34